Xanuunka Sonkoriga (Diabetes) oo si xawli ah ugu fidaya Aduunka

(Somalia, January 29, 2008 Ceegaag Online)

Iyada oo uu yahay Xanuunka Sonkorigu Xanuun khatar ah Aduunkana aad ugu fidaayo beryahan dambe iyada oo ay is bedeshay hab nololeedkii Dadyowga Aduunka, ayaa iyana waxa habkan cusubi la yimi Xanuuno aan markii hore aad looga caban jirin fidistooda ama aan laba aqooni jirin inay hada aad u fidaan, markaa Xanuunka Sonkoriga oo ka mid ah Xanuunadaa aan hada soo xusnay ayaa meela badan oo Aduunka ka mid ah hadaanay ba ahayn Aduunka oo dhan uu noqday mid aad looga dareemay oo ay ka imanayso Qayladhaan xoogani
 
Wuxuu yidhi Madaxa Xarunta Xanuunada Sonkorta ee Boqortooyada Urdun horena u ahaan jiray Wasiirka Caafimaadka ee Dalkaas Pro.Kaamil Alcajalooni in Maanta hal Qof uu u dhinto tobankii Ilbidhiqsi ee kasta Xanuunka Sonkoriga mid kalena uu qaado Xanuunkaas
 
Wuxuu intaas ku daray isaga oo u waramaayay Wakaalada Wararka ee Kuwait (KUNA) in Xanuunka Sonkorigu uu yahay sababta kowaad ee keenta Indha beelka,Kelyaha oo shaqayn waaya iyo Waaxyaha oo la gooyo Aduunka,wuxuuna tilmaamay in tirada Dadka qaba Xanuunka Sonkoriga ay aad u sarayso Dowladaha Khaliijka Carabta iyada oo uu sheegay in ay Nisbadaasu gaadhayso boqolkiiba sodon 30% halka ay gaadhayso Dowladaha Carabta ee kale boqolkiiba 15% ilaa boqolkiiba labaatan 20% Dadka Da'doodu ka wayntahay 25jirka
 
Wuxuuna amaanay doorka Kuwait ka qaadatay la dagaalanka Xanuunka Sonkoriga iyada oo u kaydisay tirada ugu badan ee Dhakhtarada iyo Daawooyinka si loogula dagaalamo Xanuunkaas.
wuxuuna ku booriyay in la sii kordhiyo Ololaha wacyi gelinta ee ay wadaan Warbaahinta ee ku hawlan in ay ku jihayaan Bulshada oo uga digaan khatarta uu leeyahay Xanuunkaasu
 
Wuxuu kaloo timaamay in Canada ay u bixisay Xanuunka Sonkoriga magaca ah Xanuunka Ummada iyada oo ay gaadhayso tirada Dadka qabaa inta u dhexaysa boqolkiiba saddex 3% ilaa boqolkiiba afar 4% tiradaas oo ah mid aad u yar marka la barbar dhigo tirada Dowladaha Carabta
 
Waxaana xusid mudan in aan sheegno in tirada Dadka qaba Xanuunka Sonkoriga ee Aduunku ay gaadhayso in ka badan 300 oo million oo Qof marka la gaadho Sanadka 2025 ka sida la saadaaliyay iyo in tirada Dadka uu ku dhici karo Sonkorigu ay gaadhayso 427 million oo Qof isla Sanadkaas.
waxa loo haystaa Kuwait in ay ka mid tahay Dowladaha ugu sareeya Aduunka xaga tirada Dadka qaba Xanuunkaas iyada oo ay gaadhay tiradu in ka badan boqolkiiba shan iyo toban 15% Dadka Qaangaadhka ah ayna gaadhay tirada Caruurta qabta Xanuunkaas ilaa iyo 22 Xaladood boqolkii kun ee kasta Caruurta Da'doodu ka yartahay 14jirka
 
                                   Muxuu yahay Xanuunka Sonkorigu?
 
Hadaba iyada oo ay sidaas Xanuunkan looga qaylinaayo Aduunka oo dhan ayaa waxaa mudan bal in aan wax ka ogaano Xanuunkan waxa uu yahay,waxyaabaha keena,Calaamadaha lagu garan karo ciduu hayo iyo wax yaabo badan oo ah muhiim inaad ka ogaato,arimahaas baan Qoraalkan intiisa dambe ku eegaynaa inshaa Allaah
 
Waxa weeye Beeryaradu (Pancreas) Xubinta ka masuulka ah soo saarista Harmoonka (Harmone) loo yaqaano Insuuliinta(Insulin) kaas oo isna ku kaca xukumista nisbada Gluukoosta (Glucose) oo ah Sonkorta gelaysa Dhiiga.
wuxuuna qaadaa Qofku Sonkoriga markuu ku fashilmo Jidhku in uu xukumo siyaadada Sonkorta ee ku soo kordhaysa Dhiiga sababta oo ah dhowr arinood oo ay ka mid tahay:
 
1-Beeryarada oo ku guuldaraysatay in ay soo saarto kimiyado dabeeci ah oo ah Insuliin sababta oo ah khalal ku jira Cells ka Beeryarada badanaabana waxay taasu ku dhacdaa Dadka Da'da yar (Caruurta).
2-waxay noqon kartaa arin Dhaxal ah oo Waalidkaa ama Waalidkiis qabi jireen ama waxay noqon kartaa sababtu siyaado kedisa ah oo ku timi Miisaanka Jidhka,wuxuuna badanaa kaas ku dhacaa Dadka Qaangaadhka ah ee Da'doodu u dhexayso 40 ilaa 50 jirka
3-waxa dhici karta in Beeryaradu bedqabto laakiin sababtu tahay in uu ku jiro khalal Jidhka Qofka Buka iyada oo ay soo baxdo Cells ah Jidhka Qofka oo la dagaalanta Insuliinta taas oo keenta in uu daciifo ama aan Waxqabadkiisu muuqan waayo iyada oo uuna yahay Gluukoosku(Glucose)kan ugu wayn ee siiya Awooda uu ka helo Jidhku si uu u qabto Shaqooyinkii daruuriga ah ee kala gedisan iyo iyada oo ay ka maqan tahay Insuliintii oo ay waday waxqabadkeedii ayaa Jidhku wuxuu waayayaa awoodii uu kaga faa'iidaysan lahaa Gluukoosta si talaab talaaba ah ayna dhinac socoto kor u kaca la mid ah oo ku imanaaya heerka Sonkorta ee Dhiiga taas oo sababaysa qaaditaanka Sonkoriga taas oo lagu ogaanayo marka la baadho Sonkorta Dhiiga si loo ogaado Xaanuunka
 
Hadaba waqti ka dib iyo iyada oo ay meesha ka maqan tahay daawaynta loo baahan yahay ama la waayo raacitaan nadaamsan oo loo cuno Daawooyinka ayuu wuxuu gaadhayaa Gluukoosku heer cayiman,taas oo keenaysa in Jidhku iska saaro oo ka takhaluso isaga, doorkaana waxa u qabta Jidhka Kelyaha oo iyagu ka saara Sonkorta oo ku dara Kaadida iyagoo ku khafiifinaya Biyo,waxana suuragal ah in laga ogaado heerka Sonkorta ee ku jirta Kaadida marka la baadho Baadhitaan haboon oo sax ah
 
Wuxuu iskaga saaraa Jidhku Sonkorta isagoo ku daraya Kaadida iyada oo ay la socoto kimiyado badan oo Biya ah taas oo ay la socoto in JIdhku waayo kimiyada badan oo Biya ah oo dabadeedna sababta in ay soo baxaan Calaamadaha muuqda ee Xanuunka Sonkorta
 
                                Calaamadaha lagu garto Xanuunka Sonkorta
 
1-Haraad badan oo aanu Qofku hore ugu aqoon Naftiisa
2-Gaajo fara badan
3-Kaadi badan
4-Afka oo qalala
5-Caajis,Hurdo iyo Daal
6-Xanuun Afka Caloosha
7-Hungaaco ama Mantag
8-Neefsi dheer oo degdeg
9-Ur ka soo baxda Afka oo la ur ah Khalka Tufaaxa(Apple Vinegar)
10-Miyir beel ama Suuxdin
Waxay noqon karaan Calaamadahaasu kuwa aan la garan oo aan cadayn taas oo ka dhigaysa Xanuunka Sonkoriga in aan la garan waqtigaas ama ay adkaato garashadiisu waqtigaas,waxa kale oo dhici karta in loo ogaado si lama filaan ah iyada oo laga ogaanaayo mid ka mid ah Calaamada kale oo aan caadi ahayn inta badan oo Xanuunku leeyahay iyada oo ay Qofka haleelayaan dhibahan soo socda mid ahaan
 
                 Calaamada aan caadi ahayn oo ay suura gal tahay in lagu garto Xanuunka
 
1-Nabarada oo aan bogsan
2-Farajka oo uu xoqo Qofku waana Dumarka uun
3-Faraha Gacamaha iyo Adimada oo aad gubasho ka dareentid
4-Araga oo aan caadi ahayn iyo muuqashada oo waadix ahayn
 
                                          Noocyada Xanuunka Sonkoriga (diabetes)
 
1-Sonkor ku tiirsan Insuliinta "Sonkorta Caruurta" marka la soo gaabiyona loo yaqaan IDDM,wuxuu ku dhacaa caadi ahaan kuwa Da'da yar sababta oo ah telef ku yimi Cells ka Beeryarada,taas oo keenta in aanu soo saari karin Insuliin sababo ku tacaluqa system ka wax iska caabinta Jidhka ama waxaa suuragal ah in uu ka dashay infection virus ah oo kaaliyay in uu Xanuunku yimaado,Xalkiisa keli ahina wuxuu yahay in loo bedelo Jidhka Insuliinta ka maqan iyada oo la siinaayo oo lagu mudaayo Irbado Insuliin ah waxayna dhibtu tahay in Qofkan bukaa uu ku qasban yahay in uu qaato Insuliin inta noloshiisa ka hadhay

2-Sonkor aan ku tiirsanayn Insuliinta "Sonkorta kuwa Qaangaadhka ah" marka la soo gaabiyona loo yaqaan NIDDM, wuxuuna ka dhashaa Beeryarada oo soo saari karta Insuliin laakiin soo saarta kimiyado ka yar intii uu u baahnaa Jidhku in uu isticmaalo si uu ugu bedelo Gluukoosta Awoodii keenaysay in uu Jidhku ku kaco Shaqooyinkiisa wuxuuna ku dhacaa badanaa Dadka Da'doodu ka sarayso 40jirka ama inta badan Bukaanka la ila ildaran siyaada xad dhaaf ah oo Miisaankooda ah,taas oo keenta in ay daciifto aqbalaada Cells Jidhku ay qaataan insuliinta ay soo saartay Beeryaradu ayna sii yaaraanayso waxqabadkiisu keenayana inay kor u kacdo heerka Sonkorta Dhiiga, tan waxa suuragal ah in lagu daawayo in uu qaato Xubuub ama Kiniin hoos u dhiga Sonkorta wuxuuna ka qaadanayaa Afka taas oo sii saacidaysa in Beeryaraduna soo saarto insuliin kale
 
Sababo ku keena Bukaanka in ay kor u kacdo Sonkorta Dhiiga ilaa iyo heer khatar ah in kast oo uu u cunaayo si nadaamsan Daawada
 
1-Sagsaagis cunida Daawada hoose u dhigaysa Sonkorta
2-Iyada oo aanay ku filayn qaderka Daawada Qofku qaadanaayo ama aanay u miisaanayn heerka Sonkorta Dhiiga
3-Badsashada Cuntada ku hodonka ah Sonkorta si ka badbadin ah
4-In uu qaaday infection ama Xanuun keenay inuu diido waxqabadka Insuliinta
 
                                               Sonkorta Dhiiga oo hoos u dhacda
 
waxa ku dhici karta Bukaanka in ay ku timaado Xaalado ah Sonkorta Dhiiga oo hoos u dhacda,sidaas darteed waxaa muhiim ah in uu cuno kimiyada cunta ah oo ku munaasib ah Daawada uu cunaayo,sidoo kale waxaa waajib ah inuu cuno Daawada kimiyado ku haboon Jimicsiyada iyo Dhaqdhaqaaqyada kale ee uu ku kacaayo
 
Waxaan jecelahay hadii Allaah idmo in aan Qoraalka dambe ku soo qaadano ka hortaga iyo daawaynta Xanuunkan wixii ku tacaluqa iyadoo aan hada waqtigu ii saamaxayn
 
Wabillaahi atowfiiq
 
Waxa soo guuriyay: Essa Mohamoud

almutawaadic@hotmail.com

webmaster@ceegaag.com