Cadde Muuse oo soo saaray Warbixin loogu Magac daray Tubraaca Siyaasada Dowladda Puntland.

(Garoowe, March 22, 2008 Ceegaag Online) 

Qoraalka Cadde Muse kaga hadlay Tubraaca Siyaasada Dowlada Puntland ayaa u qoraa sidatan:

Nuxurka siyaasadeed ee Dawladda Puntland (DP) wuxuu u taagan yahay saddex arrimood oo lagama maarmaan ah:

Tan kowaad, in degaanka Puntland ka badbaado colaadaha sokeeye oo ka dhasha maamul la’aanta iyo is-herdiga kooxo siyaasadeed oo u kala adeegaya dana gurracan;

Tan labaad, in ay wax ka baadi-goobto dib-u-yagleelidda dawlad dhexe oo Soomaaliyeed oo ku salaysan hannaan federaal ah, kaasoo ah habka keliya oo lagaga sabata-bixi karo awood meel keliya ku urursan iyo kala-googo’ iyo

Tan saddexaad, in ay beesha caalamka la kaashato xal-u-helidda mushkiladda Soomaaliya guud ahaan iyo dib-u-dhiska iyo horumarinta degaanka Puntland gaar ahaan.

Qaybaha soo socda ee murtida qoraalkanu waxay shaaca ka qaadayaan tub-raaca Dawladda Puntland ee ku kala aaddan xaaladda gudaha Puntland, siyaasadda heerka qaran iyo sida beesha caalamku gacan uga geysan karto labadaas arrimood.

Puntland

Tan iyo markii ay burburtay dawladdii dhexe ee Soomaaliya 1991kii ilaa bartamihii sannadkii 2006, waxaa Puntland ka jirey nabad, xasilooni iyo horumar dhaqaale marka dalka intiisa kale loo eego. Waxaa ayaandarra ah in waayahaan dambe ay Puntland soo food-saareen qalalaase kaga yimid koonfurta iyo gobollada woqooyi galbeed Soomaaliya. Dhinaca koonfurta, xoogaggii Maxkamadaha Islaamiga ku magacawnaa iyo xag-jiriinta Al-Shabaab baa waxa ay u soo kaba-gashadeen duullaan xukun-doon ah iyo falal argagixiso oo ay la soo beegsadeen Puntland iyagoo si gurracan ugu been-abuuranaya diinta Islaamka ee muqaddaska ah. Waxaa dhulka Puntland marin ka dhigta dhallinyaro badan oo ka yimaada Muqdisho iyo koonfurta Soomaaliya oo u gudba woqooyi galbeed, dabadeedna ku soo laabta Puntland oo gabood-fal ka geysta. Dhinaca woqooyi galbeed, waxaa weerarro hubaysan oo is-daba-joog ah Puntland ku soo qaaday Maamulka Hargeysa oo 15kii Oktoobbar sannadkii hore ku qabsaday magaala-madaxda gobolka Sool ee Laas Caanood una sii tafa-xaydanaya dhul-ballaarsi kale.

Labadaas arrimood waxa ay kala dhantaaleen dadaalkii Puntland ugu jirtey hirgelinta barnaamijka maamul-wanaagga iyo dhaqaalihii awalba koobnaa ee jirey.

Iyadoo ay jiraan dhibaatooyin baahsan oo kulligood u baahan wax ka qabasho, waqtigan la joogo Dawladda Puntland waxay halkan ka caddayneysaa in ay dardar gelineyso fulinta waajibaadyada dastuuriga ah una kala hor-marineyso sida ay mudaanta u kala leeyihiin:

1. Soo-celinta gacan-ku-haynta magaala-madaxda gobolka Sool ee Laas Caanood iyo kafaala-qaadidda difaaca dhammaan xuduudaha Puntland;

2. Adkaynta ammaanka gudaha;

3. Sii-ambaqaadidda hirgelinta maamul-wanaagga iyo

4. Dhammaystirka geeddi-socodka dimoqoraaddiyadda Puntland.

Taliska Daraawiishta Puntland oo dib-u-habayn lagu sameeyey wuxuu ku hawllan yahay tayaynta iyo dhismaha ciidan hanan kara difaaca dalka. Dawladda Puntland waxay wasaarad cusub u aasaastay arrimaha Amniga Gudaha taas oo u xil-saaran ka-hortegidda fal-dembiyeedyada iyo gacan-ku-dhigidda dembi-falayaasha. Waxa xukuumaddu u hurtay amniga gudaha 5% miisaaniyad ka baxsan saamigii ay hey’adaha ammaanka guduhu ku lahaayeen miisaaniyadda caadiga ah. Dawladda Puntland waxay kaloo fiira gaar ah u yeelaneysaa xoojinta Garsoorka iyo Ciidanka Asluubta oo lama huraan u ah u-hoggaansanaanta sharciga iyo helitaanka caddaaladda.

Dhinaca maamul-wanaagga, waxaa xusid mudan aasaasidda Guddiga Shaqaalaha Rayadka ah ee Dawladda (Civil Service Commission) oo ay hey’adda UNDP gacan ka siineyso sidii shaqaalayntu u noqon lahayd mid ku timaadda baahida dhabta ah ee maamulka iyo mutaysi, si wax-soo-saarku u kordho, taas oo xukuumaddu u aragto tallaabo weyn oo hore loo qaaday. Wasaaradaha Maaliyadda iyo Qorshaynta iyo Xiriirka Caalamiga ah oo dhinac ah iyo Bangiga Adduunka iyo UNDP oo dhinac ah waxay in mudda ah wadeen qiimayn la xiriirta baahida hagaajinta maamulka arrimaha Maaliyadda iyo Lacagta, waxaana ka dhashay hindisayaal cusub oo si dhaqso ah fulintoodu u bilaaban doonto, kuwaasoo la xiriira dhidbidda hab-maaliyadeed casri ah oo ku abbaaran toosinta iyo casriyaynta ururinta cashuuraha, kobcinta dakhliga, beekhaaminta kharajka, maaraynta miisaaniyadda, kontroolka lacagta iyo hanti-dhawrka.

Dib-u-eegista dastuurka Puntland waxay mareysaa heer gabagaba ah, waxaana Puntland, Xukuumad iyo Baarlamaanba, ka go’an in bartamaha sannadkan loo bandhigo afti dadweyne si loogu gogol-xaaro curashada xisbiyo siyaasadeed iyo qabashada doorashooyin xor ah.
 

Siyaasadda Heer Qaran

Tan iyo intii ka damabaysey dhismihii Dawladda Puntland 1dii bishii Agost 1998kii iyo 8dii sano oo ka horreeyeyba, Puntland waxay u heellanayd kana qayb-qaadaneysey dib-u-heshiin dhexmarta dadka Soomaalida iyo soo-celinta dawlad Soomaaliyeed. Waxaa laga wada dheregsan yahay kaalintii firfircoonayd ee ay Puntland ka gashay Shirweynihii Dib-u-heshiisiinta oo ku dhammaday dhismaha Dawladda Federaalka Ku-Meel Gaarka ah (DFKMG). Sidoo kale, Puntland waxay taabba-gelinta dawladda u hurtay dhaqaale iyo cudud.

DFKMG ah isla markii ay hanatay xafiiskaba waxaa la kowsadey kala-qaybsanaan hey’adihii dawladda iyo is-qabad dhex-galay mas’uuliyiintii xilalka ugu sarreeya hayey. Waxaa iyana jirey diidmo kaga timid xoogag ka soo horjeeda mabda’a lagu soo dhisay dawladda.

Is-biirsiga arrimahaasu wuxuu DFKMG ah geyaysiiyey in ay gudan kari weydo xilalka muddada ku-meel gaarka ah sida sugidda nabadda iyo xasilloonida, dib-u-heshiisiin, diyaarinta dastuur federaal ah iyo hirgelinta hannaan federaal ah. Inkastoo ay intaasu jirto, muddadii xukuumadda FKMG ahna in yari ka harsan tahay, dawladda dhowaan la dhisay iyo baaqii wadahadalka ee ay bixisay waxa ay leeyihiin yididiila cusub.
Dawladda Puntland waxa ay diyaar u tahay, siina wadi doontaa, taageeridda Dawladda Federaalka Ku-Meel Gaarka ah, waxana ay beesha caalamka weydiisaneysaa in ay si weyn ugu hagar baxaan si ay u gudato waajibaadka xilliga ku-meel gaarka ah inta ay ka gaadho.

Dawladda Puntland oo mar kale ku celineysa in dib-u-yagleelidda dawladnimada Soomaaliya ay tahay waajib waddani ah oo aan ka-daalis mudnayn, waxay goosatay in ay faahfaahin dheeraad ah sida soo socota uga bixiso siyaasadda qaran ee ay higsaneyso:

(1) Puntland waxaan sina loo soo marin doonin hannaan dawladeed oo taladu ku urursan tahay dawlad dhexe, gobollada iyo degmooyinkuna yihiin kuwa jideeya awoodaha dawladdaas oo keliya - hab dawladeedka qaabkaas ahi wuxuu dadweynaha baday in ay ka takoornaadaan talada dalka, aakhirkiina wuxuu horseeday burbur dawladeed;

(2) Puntland ma aqoonsana mana aqoonsan doonto in baadi-goobka xal dawlad dhexe oo Soomaaliya yeelato loo maro afkaarihii gumeysigii reer Yurub ku qaybsadeen dalka Soomaaliya taas oo ay beddeshey midowgii iyo dhalashadii Jamhuuriyadda Soomaaliya iyo dastuurkii Jamhuuriyaddaas oo ummadda Soomaaliyeed ku ansixisay afti dadweyne 1961kii iyo

(3) Inta laga helayo dastuur federaal ah oo loo dhan yahay iyo dhismaha dawlad goboleedyo ku qanacsan qaybsiga awoodaha iyo khayraadka, taageerada Dawladda Puntland u hayso DFKMG ah sina looguma qaadan karo in ay Puntland ka mid tahay DFKMG ah - Puntland waa u madax bannaan tahay shuruucdeeda, siyaasaddeeda iyo daneheeda.
 

Beesha Caalamka

Dawladda Puntland waxay mahadnaq ballaaran u celineysaa beesha caalamka oo hawlohoodu qayb libaax ka cayaaraan daryeelka iyo gargaarka dadka tabaalaysan iyo kuwa bara-kacay ee gudaha iyo kuwa ka yimaada gobollada kale ee Soomaaliya iyo dalalka deriska ah, arrimaha bulshada gaar ahaan caafimaadka, waxbarashada iyo biyaha iyo qaybo kala geddisan oo baahiyi ka jirtey. Taageerada deeq-bixiyayaasha, hey’adaha Qaramada Midoobey iyo kuwa caalamiga ah la’aantood Puntland ma awooddeen in ay meelo badan iska daboosho.

Waxaan shaki ku jirin in ay beesha caalamku isku taxalujisay Somalida heshiisiinteda, kaalmaynteeda iyo sidii ay dawladnimadoodu cagaha isugu taagi lahayd. Abaal weyn ayey dadka iyo dawladda Puntland ugu hayaan beesha caalamka dadaalkaas, waxana ay ku sii adkayneysaa in ay qiimayntooda ku xoojiyaan qodobbada soo socda:

1. In ay ku baraarugto inta ay le’eg tahay baaxadda mixnadda ka taagan Soomaaliya iyo cawaaqib-xumada ay ku yeelan karto Geeska Afrika, lana timaaddo hal-abuur iyo ajende muddada kala-guurka loogu gudbi karo hab federal ah oo dimoqoraaddi ah oo wax kala haga;

2. In ay sii wadaan habka saddex-qayboodka ah oo ay iskaashiga iyo taageerada ula wadeen qaybaha Soomaaliya ka kooban tahay oo ah Puntland, Somaliland iyo South-Central/TFG.

3. In ay mowqif midaysan ku wajahdo xaaladda Soomaaliya;

4. In ay ka fuliso Soomaaliya casharadii waxtarka yeeshay ee laga bartay dalalka soo maray dhibaatooyin la mid ah kuwa Soomaaliya, iyagoo tixgelinaya talooyinka waxgaradka Soomaalida ay ka dhab tahay xal-u-helidda Soomaaliya iyo

5. In ay Puntland diyaar u tahay soona dhowayneyso maal-gashi caalami ah dhinacyada kala duwan ee khayraadka badda, berriga iyo hawada.

Ugu dambayntii, Puntland, dawlad iyo dadweyneba, waxa ay ka digeysaa in laga feejignaato taageeridda damaaciga dhinac ka mid ah dhinacyada Soomaaliya, taas oo 17kii sano oo la soo dhaafay ahayd caqabadda ku gudban xal-u-helidda dhibaatada Soomaaliya.

Maxamuud Muuse Xirsi
Madaxweynaha Dawlada Puntland ee Somaliya

webmaster@ceegaag.com